Spis właścicieli ziemskich z roku 1909

„Spis Alfabetyczny Obywateli Ziemskich Królestwa Polskiego ze wskazaniem ostatniej stacji pocztowej” to ciekawe wydawnictwo powstałe w 1909 roku jako kontynuacja inicjatywy tego typu sprzed kilku lat. Wydawnictwo E. Skowrońskiego kosztowało 2 ruble (w końcu Królestwo Polskie zależne było od Cesarstwa Rosyjskiego). We wstępie napisane jest:

W chwili, gdy własność ziemska w kraju naszym coraz więcej zbliża się do przemiany charakteru czysto rolniczego na charakter rolniczo-przemysłowy, łącznik pomiędzy miastem a wsią wzrasta, a tem samem konieczną staje się potrzebą ścisły informator handlowo-adresowy ziemski. Takim informatorem dotychczas był jedynie i jest nasz „Spis Obywateli Ziemskich Królestwa Polskiego”. Ponieważ cały nakład „Spisu”, wydrukowany w roku 1905, wyczerpany został w zupełności, zaś brak książki owej coraz dotkliwiej dawał się odczuwać, w roku bieżącym przystąpiliśmy do wydania drugiej edycji, w której, kasując spis dóbr jako dział zupełnie bezużyteczny, uzupełniliśmy braki i niedokładności w spisie obywateli, poszerzając go wiadomościami, zaczerpniętemi z własnych źródeł przy pomocy osób specjalnie w tym kierunku wykwalifikowanych (…)

Strona tytułowa

Oprócz tytułowego spisu wykaz ten zawiera także liczne reklamy i ogłoszenia komercyjne, same w sobie będące ciekawym materiałem źródłowym. Przejrzałem te reklamy, nie ma tam żadnej firmy związanej z naszymi okolicami, zdecydowanie przeważają te, które swoją siedzibę mają w Warszawie. Przykład znajduje się poniżej.

Jedna z wielu reklam znajdujących się w spisie

Zasadnicza część ma formę tabeli z czterema kolumnami: właściciel, dobra, gubernia i poczta. Mnie oczywiście interesował powiat noworadomski oraz piotrkowski (dzisiejsza północna część powiatu radomszczańskiego m.in. z Kamieńskiem) i radomski (dzisiejsza wschodnia część powiatu radomszczańskiego m.in. z Przedborzem). Dwa wymienione wyjątki świadczą o tym, że od strony północnej i wschodniej nasz powiat ograniczał się do mniejszego obszaru niż dziś, ale jednocześnie też od strony południowej i północno-wschodniej zasięg tej jednostki administracyjnej był znacznie szerszy. Ponadto w wyciągu z całego wykazu ująłem także dobra znajdujące się poza powiatem noworadomskim, ale mające właściwą pocztę jeszcze w tymże powiecie – tak było w przypadku niektórych dóbr, które leżały w okolicach Świętej Anny, ale już w powiecie częstochowskim. Na podstawie tego wyciągu można wysnuć kilka wniosków. Z racji chociażby posiadania urzędu pocztowego ważnymi miejscowościami oprócz Noworadomska były wtedy Przedbórz, Sulmierzyce, Święta Anna, Brzeźnica, Silniczka, Gorzkowice, Kłomnice. Dzisiaj sytuacja jest nieco odmienna, bo powstało kilka innych ośrodków gminnych, a np. Kamieńsk, nieistotny w statystykach z początków XX wieku jest dziś stosunkowo dużym ośrodkiem w okolicy. Silniczka utraciła swoją lokalną dominację na rzecz Żytna. Dość mało istotne w tych statystykach Pajęczno jest dziś siedzibą starostwa powiatowego, a Brzeźnica zaledwie siedzibą gminy, w dodatku ze zmienioną nazwą – Nowa Brzeźnica. W wykazie znalazłem jeden istotny błąd. Otóż Berek Fiszman był właścicielem Jasienia i Kotfina, ale właściwą pocztą nie był tam na pewno Tomaszów. Wymagałoby to sprawdzenia, to zapewne jedna z miejscowości – Noworadomsk, Przedbórz lub ewentualnie Silniczka. Znalazłem ponadto kilka literówek (np. Ciszkowice zamiast Ciężkowice, Pęgów zamiast Pągów itp.), ale wynikają one zapewne z nieunormowanej wtedy pisowni niektórych nazw miejscowych. W wykazie brakuje mi kilka majątków ziemskich, nie wiem z jakich powodów nie zostały one tu uwzględnione (chociażby Strzałków). Tak jak wspomniałem wcześniej, jest to wykonany przeze mnie wyciąg spisu zawierający dane obejmujące powiat noworadomski i okolice, a nie cały obszar Królestwa Polskiego.

Właściciel	Dobra	Gubernia	Poczta
Arkuszewski Aleksander	Stróża, Brzeźnica	Piotrkowska	Sulmierzyce
Biedrzycki Jan	Sekursko	Piotrkowska	Ś-ta. Anna
Biesiekierski Andrzej	Wola Blakowa	Piotrkowska	Nowo-Radomsk
Borowski-Skarbek Stanisław	Dobroszyce, Zalesiczki	Piotrkowska	Nowo-Radomsk
Bronikowski Maurycy	Dworszowice Pakoszowe	Piotrkowska	Nowo-Radomsk
Buczyński Tomasz	Ciszkowice	Piotrkowska	Nowo-Radomsk
Bujakiewicz Stanisław	Włynice	Piotrkowska	Nowo-Radomsk
Bzowski Stefan	Sulmierzyce	Piotrkowska	Nowo-Radomsk
Celiński Stanisław	Skąpe	Radomska	Przedbórz
hr. Charpantier du Morier Ferdynand	Borki, Jedlno, Jankowice	Piotrkowska	Brzeźnica
Chwalibóg Tadeusz	Skąpa	Piotrowska	Brzeźnica
Czaplicki Karol	Łapczyna Wola, Stanowiska	Radomska	Przedbórz
Danielewicz Maksym.	Ligota Mała	Piotrowska	Nowo-Radomsk
Domontowicz Włodzim.	Ładzice	Piotrowska	Nowo-Radomsk
Fiszman Berek	Jasień, Kotfin	Piotrkowska	Tomaszów
Gembarzewski Habdank Bogdan	Kliżyn	Piotrkowska	Gorzkowice
Gołębiowski Aleksan.	Przerąb	Piotrkowska	Gorzkowice
Jabłoński Alfred	Mnin	Radomska	Przedbórz
Kamieniecki Władysław	Pęgów, Sady	Piotrkowska	Silniczka
Kamocki Antoni	Kocierzew	Piotrkowska	Gorzkowice
Kobierzycki Antoni	Cielętniki	Piotrkowska	Św.-Anna
Kobyłecki Stanisław	Wola Jedlińska	Piotrkowska	Nowo-Radomsk
Kozielski Bolesław	Słupia Konecka	Radomska	Przedbórz
Krasiński hr. Adam	Skotniki, Opocz. Sulborowice	Radomska	Przedbórz
Krukowski Henryk	Wola Roszkowa	Piotrkowska	Przedbórz
Kryński Stefan	Wydrzyna Wola	Piotrkowska	Sulmierzyce
Krzętowski Antoni	Kletnia	Piotrkowska	Nowo-Radomsk
Kulczycki Ludwik	Krzemieniewice	Piotrkowska	Gorzkowice
Lubomirski ks. Eugen.	Grabówka I Grabowa, Wikłów, Jacków, Baby, Kruszyna	Piotrkowska	Kłomnice
Lubomirski ks. Stefan (vel. Stanisław)	Widzów, Wólka Prusiecka, Janów, Prusicko, Pławno	Piotrkowska	Kłomnice
Łęski Michał	Przyborów	Piotrkowska	Nowo-Radomsk
Łuczycki Oktawjusz	Rzerzęczyce	Piotrkowska	Kłomnice
Makólski Tadeusz	Przeręb	Piotrkowska	Gorzkowice
Malewski Stanisław	Wola Kuźniewska	Piotrkowska	Przedbórz
Masłowicz Kazimierz	Myśliwczów	Piotrkowska	Silniczka
Michalski Adam	Borowno	Piotrkowska	Kłomnice
Michalski Jan	Ostrołęka	Piotrkowska	Sulmierzyce
Morsztyn hr. Ludwik	Konary	Piotrkowska	Kłonice
Nayman Spława Gustaw	Janki vel Jajki	Piotrkowska	Brzeźnica
Ostrowski Jan Leon	Bąkowa Góra, Maluszyn, Radoszewnica i Borowa	Piotrkowska	Silniczka
Ostrowski Józef	Budzewo, Krzętów, Maluszyn, Pukarzew, Rudka, Silniczka	Piotrkowska	Silniczka
Ostrowski Tadeusz	Piaszcyce-Kuchary	Piotrkowska	Nowo-Radomsk
Pełnomocnik właściciela dóbr	Cadów		Noworadomsk
Pełnomocnik właściciela dóbr	Chorzenice	Piotrkowska	Sulmierzyce
Płonczyński Zygmunt	Paskrzyn	Piotrkowska	Przedbórz
Potocki hr. Rodryg	Koniecpol	Piotrkowska	Koniecpol
Pustowojtenko Michał	Huta Drewniana	Piotrkowska	N.-Radomsk
Reszke Edward	Garnek, Wola Mokrzeska	Piotrkowska	Kłomnice
Reszke Jan Mieczysław	Witkowice, Zdrowa, Chorzenice, Skrzydłów	Piotrkowska	Kłomnice
Romocki Zygmunt	Dobrenice	Piotrkowska	Przedbórz
Rosso Władysław	Grodzisko	Piotrkowska	Koniecpol
Roszkowski Edmund	Kotfin	Piotrkowska	N. Radomsk
Sapalski Felisk	Bartodzieje	Piotrkowska	N-Radomsk
Sawicki Józef	Wojnowice	Piotrkowska	N.-Radomsk
Siemieński Franciszek	Masłowice	Piotrkowska	Przedbórz
Siemieński Gustaw	Dubidze	Piotrkowska	Brzeźnica
Siemieński Karol	Silnica Wielka	Piotrkowska	Silniczka
Siemieński Leonard	Żytno	Piotrkowska	Silniczka
Sikorski Leon	Bożykówka	Piotrkowska	Silniczka
Skórzewski Bolesław	Chełm i Tworowice	Piotrkowska	N.-Radomsk
Stojewski Stefan	Zarębice	Piotrkowska	Św. Anna
Szaniawski Zbigniew	Dobromierz	Radomska	Przedbórz
Szwejcer Michał	Brudzice, Lubocza, Łask, Rzeczyca	Piotrkowska	N.-Radomsk
Święcicki Ksawery	Smotrzyszów	Piotrkowska	N.-Radomsk
Trepka Feliks	Kodrąb, Kisiele, Ogrodzona, Łagiewniki, Zakrzew, Sanniki	Piotrkowska	N.-Radomsk
Tymowski Kazimierz	Kobiele Wielkie	Piotrkowska	Nowo-Radomsk
Tymowski Wincenty	Ulesie	Piotrkowska	Św. Anna
Wajcht Stefan Radosław	Długie	Piotrkowska	N.-Radomsk
Waliński Czesław	Sokola Góra	Piotrkowska	Przedbórz
Wenda Stanisław	Strzelce Małe	Piotrkowska	Brzeźnica
Wierzchlejski Teodozy	Stobiecko Szlacheckie	Piotrkowska	Noworadomsk
Wünsche Aureljusz	Nieznanice	Piotrkowska	Kłomnice
Zahorowski Zygmunt	Borowa Opocz.	Piotrkowska	Przedbórz
Zalewski Władysław	Kliżyn	Piotrkowska	Gorzkowice
Zamoyski hr. Władysław	Pilczyca	Piotrkowska	Przedbórz
Zaremba Jan	Pytowice	Piotrkowska	Gorzkowice
Zaremba Józef	Łazów	Piotrkowska	Silniczka
Żeliński Kazimierz	Dębowiec, Zamość	Piotrkowska	Sulmierzyce