Gminy żydowskie w Rzeczypospolitej Obojga Narodów w 1765 r. – mapa z muzeum POLIN

Na wystawie stałej Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN znajduje się wielka mapa przedstawiająca gminy żydowskiej w Rzeczypospolitej Obojga Narodów w 1765 roku. Są tam oznaczone miejscowości z naszej okolicy.

Marzec 2025 r., fot. Paweł Dudek

Najpierw krótkie wyjaśnienie czym była Rzeczpospolita Obojga Narodów. Było to państwo, na które składała się Polska, czyli Korona Królestwa Polskiego oraz Wielkie Księstwo Litewskie, czyli Litwa. Państwo to powstało w 1569 roku w wyniku porozumienia zawartego w Lublinie, zwanego Unią Lubelską. W wyniku tego powstała unia personalna – połączenie się w tym przypadku dwóch państw za pomocą wspólnie obieranego władcy. Rzeczpospolita Obojga Narodów przestała istnieć w wyniku rozbiorów, ostatni trzeci rozbiór miał miejsce w 1795 roku. Na terenie tego państwa istniały gminy żydowskie, które nie miały funkcji administracyjnych takich jak znane nam dziś gminy (jednostki samorządu terytorialnego). Dzieliły one jednak obszar państwa na mniejsze jednostki samorządu religijnego.

Wspomniana mapa w muzeum POLIN zajmuje całą dużą ścianę. W legendzie zapisano, że jest to najbardziej kompletna mapa ukazująca skupiska ludności żydowskiej w Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Została sporządzona współcześnie na podstawie spisu podatkowego Żydów z lat 1764-1765 i innych źródeł. Powiat radomszczański wyglądał wtedy inaczej – obejmował znacznie większy obszar. Znając obszar administracyjny powiatu z tamtego okresu, a także współczesny, można odczytać gdzie w drugiej połowie XVIII wieku znajdowały się duże skupiska ludności żydowskiej zorganizowane w gminy. Są to miejscowości: Kamieńsk, Koniecpol, Pławno, Przedbórz, Przyrów, Żytno. Dziwić może fakt, że na tej liście nie ma Radomska. Nie jest to jednak przeoczenie. XVII-wieczny przywilej króla Władysława IV ograniczał znacznie napływ ludności żydowskiej do Radomska. Co prawda grupa Żydów mieszkała w pobliskiej wsi Bugaj (obecnie wchłoniętej do miasta), ale nie mieli oni zbyt wielu praw, aby się rozwijać w samym mieście. Cmentarz żydowski oraz zorganizowane formy instytucji religijnych zaczęły powstawać dopiero po rozbiorach, gdy Radomsko znalazło się pod zaborem pruskim.

Zdjęcia zostały wykonane przeze mnie podczas Zjazdu Ambasadorek i Ambasadorów Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN (21-23 marca 2025 r.). Relację ze zjazdu zamieściłem tutaj.

Marzec 2025 r., fot. Paweł Dudek

Marzec 2025 r., fot. Paweł Dudek

Marzec 2025 r., fot. Paweł Dudek

Marzec 2025 r., fot. Paweł Dudek