Żydowskie ślady w Żytnie

O żydowskich mieszkańcach Żytna wiem niewiele. Zebrałem tutaj to, co udało mi się ustalić, to do czego dotarłem.

Pan Wiesław Witkowski, dawny mieszkaniec Żytna jest autorem odręcznie stworzonej mapki przedstawiającej jego rodzinną miejscowość. Powyżej znajduje się fragment tej mapki, niestety nie posiadam lepszej jakości grafiki. Witkowski zaznaczył na tej mapce kirkut, czyli cmentarz żydowski. Według jego ustaleń znajdował się on w okolicach południowo-zachodniej części dawnego rynku, tam gdzie dziś stoją budynki urzędu gminy. Dziś oczywiście nie ma tam żadnych śladów dawnego cmentarza. Po ok. 1740 roku kirkut został przeniesiony w inne miejsce, na tzw. Sabaciznę. Taką nazwą miejscowa ludność nazywa łąki położone na południowy-wschód od Żytna, mniej więcej na przedłużeniu ulicy Kąpielowej.

Ciekawy fragment znalazłem w „Pamiętnikach Chłopów” – wydawnictwie z 1935 roku, w którym chłopi z całej Polski opisywali swe życie. W pamiętniku nr 17 znajdują się wspomnienia mieszkańca Żytna. Poniżej cytuję fragment związany z tematem niniejszego artykułu.

Urodziłem się dnia 5 Maja 1878 roku we wsi Żytno, która dawniej była miastem o czem mówią stare akta i nazwy we wsi, któremi są, łąka za Buznicą, pole na Labacienie, gdzie odkopano stare ogrodzenie kierkuta, a w ziemi dużo kości, z Buznicy niedawno odkopano fundamenty, część wsi nosi nazwę na Koszarach, część Rękusy, i t. p. (…)

Według Witkowskiego osoba przepisująca wspomnienia nadesłane przez chłopa popełniła literówkę i zamiast „Labacienie” powinno być „Sabaciźnie”. Nie ma i nie było w Żytnie miejsca określanego jako „Labacień”, „Labacina” itp. Z powyższego fragmentu wynika też, że w Żytnie istniała bożnica i zlokalizowana była ona w miejscu innym niż kirkut.

Prof. Andrzej J. Zakrzewski w książce pt. „Osiem wieków Żytna” (1998 r.) wspomniał, że 18 marca 1779 roku w czasie wizytacji generalnej zanotowano iż w Żytnie znajdowała się stara bożnica żydowska. Ponadto przytoczył on liczbę Żydów mieszkających na terenie obejmującym miejscową parafię katolicką w końcu drugiej połowy XIX wieku. W 1885 roku w Bystrzycy mieszkało 4 Żydów, w Ewinie 12, w Małej Wsi 2, w Rędzinach 5, w Rogaczówku 7, w Sekursku 13, w Silnicy 30, a w samym Żytnie 41 osób, w sumie 114. W 1889 roku na terenie parafii Żytno mieszkało już 123 Żydów, co stanowiło ok. 5% wszystkich mieszkańców. Żydzi zajmowali się głównie drobnym handlem (9 osób), rzemiosłem (10 osób), pracowali w zarządzie lasami (6 osób), a jedna rodzina była rolnikami.

W artykule dr. Łukasza Kopery pt. „Z dziejów miasta i parafii Żytno w XVIII wieku” („Zeszyty Radomszczańskie”, tom VIII, s. 171) znajduje się wzmianka o Żydach z Żytna. Wizytator (być może chodzi o wizytację z 1779 roku, o której wyżej wspomniał prof. Zakrzewski) o Zydach napisał tak: „ci należą do synagogi koniecpolskiej, mają jednak tu dom, czyli bożniczkę starą, w której czasami odprawiają nabożeństwa”.

Żydzi jak widać nie stanowili zbyt dużego odsetka ludności w Żytnie i najbliższej okolicy. Całkiem niedaleko istniały ośrodki, w których chętniej się osiedlali – np. Pławno, Radomsko, Przedbórz, a poza naszym powiatem, ale względnie blisko od Żytna – Koniecpol, Lelów, Mstów.