Kolej wąskotorowa Niechcice-Gorzkowice – najbliższa od Radomska kolej wąskotorowa

Do lat 80. XX wieku duże znaczenie w transporcie ludzi i towarów miały koleje wąskotorowe. Istniały wąskotorowe koleje osobowe, towarowe, wojskowe, frontowe, przemysłowe, kopalniane, torfowe itd. Niektóre z nich łączyły się z liniami kolei normalnotorowych. Systemy torowe i stacyjne wielu z nich były bardziej lub mniej rozbudowane. Koleje wąskotorowe straciły na znaczeniu w latach 70. i 80. ubiegłego wieku wraz z upowszechnieniem się transportu autobusowego i samochodami ciężarowymi, z którymi jako mniej wygodne nie mogły na dłuższą metę konkurować.

Kolej Wąskotorowa Niechcice-Gorzkowice była koleją przemysłową. Służyła do przewozu produktów i towarów pomiędzy Przedsiębiorstwem Przemysłowo-Rolnym w Niechcicach a stacją normalnotorową Gorzkowice (czyli do toru Drogi Żelaznej Warszawsko-Wiedeńskiej). Liczyła około 8 kilometrów długości, miała prześwit (czyli szerokość toru) 600 mm a zakończono jej eksploatację na początku lat 90. XX wieku.

Przedsiębiorstwo o którym mowa jest bardzo stare, istniało oczywiście pod innymi nazwami i w innych formach własności w tym samym miejscu od 1860 roku. Wówczas to powstała tam pierwsza w Europie a druga na świecie drożdżownia, której założycielem był Strzelecki, właściciel Niechcic. Obok zaczęła funkcjonować także destylarnia wódek słodkich oraz araku. W 1865 roku w Niechcicach powstał browar. Po drugiej wojnie światowej powstała tam wytwórnia nalewek i win, a po zamknięciu PGR-ów zaczęto niestety zamykać kolejne produkcje.

Fot. 1. Skan reklamy niechcickich zakładów z 1904 roku

Data powstania kolei wąskotorowej Niechcice-Gorzkowice to 1903 rok. Taka data figuruje w dwóch spisach kolei wąskotorowych w powiecie piotrkowskim za 1921 i 1923 rok. Zachowała się reklama zakładów niechcickich z 1904 roku będąca dowodem na to, że w tym roku kolejka już istniała. Reklama została zamieszczona w Księdze Adresowej Przemysłu Fabrycznego w Królestwie Polskim rok 1904 na stronie 349 (skan powyżej). Z pewnością kolej istniała w 1935 roku, pokazana jest na mapie Wojskowego Instytutu Geograficznego z tego roku (dwa fragmenty poniżej). Na mapie tej widać również odgałęzienie na wschód od linii do folwarku Jadwinów, położonego pomiędzy Niechcicami a Wilkoszewicami.

Fragment mapy WIG z 1935 roku

Kolejny fragment mapy WIG z 1935 roku

W czasie drugiej wojny światowej zakład w Niechcicach był zniszczony i praktycznie przeznaczony do likwidacji. W 1949 roku jednak zdecydowano się zlikwidować podobny zakład w Woli Krzysztoporskiej i przenieść produkcję do Niechcic. Według stanu na 1950 rok przejezdne było jedynie 1,2 km linii Gorzkowice-Niechcice (o odgałęzieniu do Jadwinowa akta milczą).

Grupa robotników budujących (remontujących?) torowisko kolejowe

Odbudowę kolejki zakończono prawdopodobnie ok. 1954 roku. Taka data jest podana jako rok budowy w karcie inwentaryzacyjnej. Fotografia powyżej przedstawia grupę robotników budujących (ewentualnie remontujących) torowisko kolejowe. Po likwidacji bocznicy do Folwarku Jadwinów wytyczono nowy szlak bezpośrednio z Niechcic do Wilkoszewic do stacji kolei normalnotorowej.

Fragment mapy alianckiej z lat 1953-1954

Na mapie alianckiej z lat ok. 1953-54 (fragment tej mapy znajduje się powyżej) oprócz linii Gorzkowice-Niechcice istnieje także linia Niechcice-Wilkoszewice (do toru Drogi Żelaznej Warszawsko-Wiedeńskiej) o długości ok. 3,7 km. Jej przebieg różni się od bocznicy do folwarku Jadwinów widocznym na mapach z lat 30.i 40. XX wieku. Na mapach topograficznych w Geoportalu biegnie droga polna o przebiegu mającym taki sam kształt co linia z mapy alianckiej. Dróżka biegnie z Wilkoszewic, a potem skręca na północ i znów na północny zachód w stronę Niechcic (przez punkt wysokościowy 201,9). Na Katastrze widać, że jest odrębną działką, tak jak dawna linia główna do Gorzkowic.

Około 1956 roku nastąpiła prawdopodobnie korekta przebiegu linii w samych Niechcicach. Według informacji pracowników początkowo stosowano trakcję konną, następnie bardzo krótko parową, po czym zakupiono lokomotywy spalinowe typu Wls 40/50. Od początku istnienia kolejki eksploatowano wagony – koleby i jeden wagonik osobowy. W momencie ponownego uruchomienia na kolejkę trafił parowóz wąskotorowy typu Las nr 3268.

W 1956 roku zbudowano nową lokomotywownię w Niechcicach. W tym czasie eksploatowano raczej głównie koleby wagonowe. W latach 1962-1965 na kolejkę trafiły używane węglarki i cysterny. W tym mniej więcej okresie na kolej sprowadzono lokomotywy spalinowe typu WLs40: numery fabryczne 134, 689 i 586.

Fragment mapy sztabowej z lat 1981-83

Fragment mapy z 1990 roku

Pod koniec lat 60. XX wieku rozbudowano stację Gorzkowice Wąskotorowe. Zbudowano wtedy budynki magazynowe z rampą, duży zbiornik na melasę i układ torowy, m.in. torowisko normalnotorowe i obok niego obniżone torowisko wąskotorowe, prawdopodobnie do załadunku np. cystern i innych wagonów od góry. Kolej przewoziła towary, węgiel, paliwo i niewielkie grupki pracowników przedsiębiorstwa, ale ruchu osobowego za biletami nie było. Przebieg linii kolei wąskotorowej Niechcice-Gorzkowice pokazują mapy sztabowe z lat 1981-83 i z około 1990 roku (fragmenty tych map znajdują się powyżej).

Regularną eksploatację kolejki zakończono około 1991 roku. Według artykułu w „Stalowych Szlakach”, nr 1-6 (49-54) z lipca 1994 roku, autorstwa Ariela Ciechańskiego, w lokomotywowni w Niechcicach sytuacja była wówczas następująca:

Niechcice 07.07.1994

Kombinat Rolniczo-Przemysłowy w Niechcicach (woj. piotrkowskie) jest właścicielem kolei wąskotorowej o szerokości toru 600mm. Linia tej kolei wiedzie z Niechcic do Gorzkowic i ma ok. 10 km długości. Obecnie po tej linii nie kursują żadne pociągi. Według pracowników kombinatu, taka sytuacja ma miejsce od ok. 3 lat. Dawniej kolej przewoziła m.in. węgiel, paliwo itp. Na stacji w Niechcicach znajduje się następujący tabor:
– lokomotywy:
– WLs40 536/?
– WLs40 1026/58 (na terenie zakładu)
– WLs50 1976/68
– WLs50 2105/71
– czteroosiowy wagon pasażerski z odkrytymi pomostami i ławkami pod ścianami bocznymi
– 2 czteroosiowe wagony kryte o numerach 1604 i 1758
– 6 platform czteroosiowych z wysokimi burtami, w tym o numerze 1383 lub 1585 lub innym podobnym
– 15 węglarek czteroosiowych o pudłach drewnianych i metalowych o numerach: 1599,1600,1603,1803,1811,1812,1813,1815,1817,2400,2403,?,?,?,?,
– 3 cysterny czteroosiowe wyprodukowane w „Zastalu”, o numerach, 1606,1608,1609
– 1 wózek – paltforemka (z wózka wagonowego)
– 2 koleby.

Koleby są wykorzystywane do wywózki popiołu z kotłowni. Tory, po których się poruszają są niezależne od torów stacyjnych.
Prócz tego kilka wagonów towarowych znajduje się w Gorzkowicach.

Stacja kolei Niechcice, 1994 r.

Stacja kolei Niechcice, w tle budynek lokomotywowni, 1994 r.

Na dwóch powyższych fotografiach widać teren stacji Niechcice oraz budynek lokomotywowni w Niechcicach w 1994 roku.

Istnieją także unikatowe obecnie zdjęcia Kolei Wąskotorowej Niechcice-Gorzkowice z grudnia 1994 roku, to jest z okresu, kiedy przy pomocy taboru kolei prowadzono już prace rozbiórkowe torowiska. Są to więc ostatnie chwile tej linii. Autorem fotografii jest Maciej Kucharski, który odwiedził wtedy kolejkę i odbył nią jedną z ostatnich przejażdżek. Składam mu serdeczne podziękowania za udostępnienie zdjęć i za zgodę na ich publikację. Według informacji Macieja w chwili jego tam wizyty na stacji w Niechcicach było sześć lokomotyw Wls, z czego w użyciu były dwie (na pewno jeździła jedna).

Wśród wagonów były:
– węglarki i wagony kryte zbudowane z węglarek produkcji HZPML Hajnówka zakupione z jakiejś cukrowni,
– platformy z burtami też produkcji HZPML,
– cysterny ZASTAL z dawnej bocznicy wojskowej na lotnisku w Przasnyszu (posiadam również informację, że cysterny pochodzą z Cukrowni Guzów, a wcześniej służyły na Mławskiej Kolei Dojazdowej),
– wagon osobowy własnej produkcji.

Stacja i lokomotywownia w Niechcicach, grudzień 1994 roku

Stacja w Niechcicach, jeden z ostatnich pociągów przygotowuje się do odjazdu, grudzień 1994 roku

Jeden z ostatnich pociągów przejeżdża przez drogę krajową 91. Niechcice, grudzień 1994 roku

Pociąg w miejscowości Bukowina, gdzie tory leżały równolegle do drogi. 1994 r.

Koniec jazdy przed miejscem rozbiórki torów, 1994 r.

Koniec jazdy przed miejscem rozbiórki torów, zdjęcie z innej perspektywy, 1994 r.

W 1994 roku kolejka była od dłuższego czasu nieczynna, ale na pewno jeździła jeszcze w latach 90. Na działkach w Niechcicach było pudło wagonu przedwojennego z tej kolejki. Pierwsza fotografia z zestawu powyżej to stacja i lokomotywownia w Niechcicach w grudniu 1994 roku. Kolejna fotografia pokazuje jeden z ostatnich pociągów z lokomotywą typu WLs40 przygotowujących się do odjazdu na stacji w Niechcicach. Następna fotografia – ten sam pociąg przejeżdża przez drogę krajową nr 91 w Niechcicach i podąża w stronę Gorzkowic. Widać już brak krzyża św. Andrzeja przed torami, pozostał tylko biało czerwony słup. Kolejne zdjęcie przedstawia pociąg w miejscowości Bukowina, gdzie torowisko biegło w charakterystyczny sposób równolegle do drogi. Na dwóch ostatnich fotografiach z powyższego zestawu widzimy postój pociągu na szlaku w miejscu, gdzie nie można było już dalej jechać, albowiem dalsze tory były już wówczas rozebrane.

Lokomotywa Wls40 jako pomnik, Przedsiębiorstwo Przemysłowo-Rolne Niechcice sp. z. o. o. w Niechcicach, 2007 r.

Lokomotywa Wls40 jako pomnik, Przedsiębiorstwo Przemysłowo-Rolne Niechcice sp. z. o. o. w Niechcicach, widok z bliska, 2007 r.

Popatrzmy na fotografie z 2007 roku. W tymże roku zachował się nasyp toru na przeważającej części trasy. Na terenie Przedsiębiorstwa Przemysłowo-Rolnego Niechcice sp. z. o. o. w Niechcicach zachowała się w charakterze pomnika lokomotywa Wls40 (dwie powyższe fotografie). Następnie została ona nabyta przez miejscowego przedsiębiorcę, i ustawiona na jego terenie jako ozdoba w ogródku przy altance (pierwsza fotografia poniżej). Przed bramą wjazdową na teren przedsiębiorstwa wciąż były widoczne tory kolei lekko tylko schowane w asfalcie w przebiegu jezdni (druga fotografia poniżej). Po układzie torowym stacji Niechcice nie było już śladu (trzecia fotografia poniżej). Lokomotywownia była już przebudowana i wyremontowana na inne cele – remizę Ochotniczej Straży Pożarnej w Niechcicach.

Lokomotywa Wls40 ustawiona na terenie miejscowego przedsiębiorcy, Niechcice 2009 r.

Tory kolejki schowane w asfalcie, Niechcice 2007 r.

Brak śladów po układzie torowym stacji Niechcice, 2007 r.

Na stacji Gorzkowice Wąskotorowe pozostał zbiornik na rolnicze czy spożywcze ciecze oraz budynki magazynowe (pierwsza fotografia z zestawu poniżej), fragmenty torów i obniżony peron dostosowany do załadunku cystern i innych wagonów wąskotorowych od góry (druga i trzecia fotografia poniżej). Torowisko wąskie biegło dołem łagodnie się obniżając, oraz górą w kierunku bramy. U góry były co najmniej dwa tory – prawdopodobnie wąski i normalny. Czwarta fotografia poniżej pokazuje miejsce przy obniżonym peronie załadowczym. Widoczny przy ogrodzeniu metalowy kozioł oporowy (piąta fotografia poniżej) miał za zadanie zatrzymywać wagony na skraju torów. Szósta fotografia resztki betonowego kozła oporowego na torze normalnym, w tle kolejowa brama wjazdowa, po prawej stronie pozostałości jakiegoś znaku. W pozostałościach po torowiskach wśród żwiru i śmieci znajdują się betonowe podkłady (siódma fotografia poniżej). Na stacji były używane podkłady betonowe jak i drewniane. Ostatnia fotografia z zestawu poniżej to kolejowa brama wjazdowa stacji Gorzkowice Wąskotorowe, przez nią wchodził na teren stacji tor normalny.

Zbiornik na rolnicze lub spożywcze ciecze, dalej budynki magazynowe

Obniżony peron

Kolejna fotografia obniżonego peronu

Miejsce przy obniżony peronie załadowczym. Na środku fotografii widoczny kozioł oporowy

Kozioł oporowy z bliska

Betonowy kozioł oporowy

Betonowe podkłady

Kolejowa brama wjazdowa stacji Gorzkowice Wąskotorowe

A teraz poniżej kilka fotografii z 2009 roku, kiedy to przeszedłem cały szlak kolei z Gorzkowic do Niechcic. Pierwsza fotografia poniżej – w tym miejscu tor wąskotorowy wchodził na stację Gorzkowice od strony Niechcic. W głębi widoczny jest charakterystyczny zbiornik. W miejscowości Cieślin pozostał krzyż św. Andrzeja na drodze w miejscu, gdzie kiedyś przebiegało torowisko kolei Niechcice-Gorzkowice (druga fotografia poniżej). Ślady po torowisku były coraz mniej wyraźne, w niektórych miejscach bez nawigacji GPS po dokładnej mapie terenowej wręcz bardzo trudne do odnalezienia – w innych tam gdzie były nasypy, np. przed samymi Niechcicami (trzecia fotografia poniżej), całkiem dobrze widoczne. Z rzeczy technicznych nalazłem tylko jeden spróchniały podkład kolejowy i metalowy przepust pod nasypem kolejki.

Tor wąskotorowy wchodził tutaj na stację Gorzkowice od strony Niechcic

Miejscowość Cieślin, krzyż Św. Andrzeja

Nasyp kolejowy przed Niechcicami

Na koniec kilka zdań o stanie obecnym, czyli z 2019 roku. Na dawnym terenie stacji w Niechcicach jest obecnie baza ciężkiego sprzętu budowlanego firmy Eurosprzęt. Teren został zmieniony i poprzegradzany betonowymi płotami. Budynek byłej lokomotywowni w Niechcicach, w którym mieści się teraz remiza Ochotniczej Straży Pożarnej w Niechcicach jest rozbudowywany (pierwsza i druga fotografia poniżej). Pamiątką po kolei jest kolejowy znak na słupku, wystawiany przed remizą (trzecia fotografia poniżej). Wciąż widoczne są fragmenty torowisk przechodzące przez ulicę Zakładową przed bramą wjazdową do byłego przedsiębiorstwa (czwarta fotografia poniżej). Budynki zakładowe zostały w większości powyburzane (oprócz pałacu). Na ich miejscu deweloper ma budować osiedle mieszkalne. Na terenie miejscowej firmy Eurosprzęt przy płocie jest eksponowana odnowiona lokomotywa spalinowa typu WLS 40, która stoi na fragmencie torów w charakterze pamiątki (dwie ostatnie fotografie z zestawu poniżej).

Remiza OSP Niechcice

Remiza OSP Niechcice

Kolejowy znak na słupku, Niechcice

Widoczne fragmenty torowisk, Niechcice

Odnowiona lokomotywa spalinowa typu WLS 40

Odnowiona lokomotywa spalinowa typu WLS 40

Przy drodze z Niechcic do Gorzkowic, tuż za Niechcicami po lewej stronie, stoi na terenie prywatnym zabytkowy wagon. Jest to prawdopodobnie przedwojenny zabytkowy wagon z kolei Niechcice-Gorzkowice, o którym wspominał Maciej Kucharski w swojej relacji z 1994 roku. Wydaje się być w dobrym stanie (fotografia poniżej).

Zabytkowy przedwojenny wagon

Na stacji Gorzkowice Wąskotorowe przez ostatnie dziesięć lat w sumie niewiele się zmieniło. Wciąż istnieje budynek magazynowy, jedynie zbiornik na melasę został rozebrany, pozostały już po nim tylko okazałe fundamenty (fotografia poniżej). Oczywiście teren coraz bardziej zarasta drzewami i krzakami, nie widać już szyn toru wąskiego na obniżonym torowisku, którego wykop jest już w połowie zasypany gruzem i wszelkimi śmieciami. Jest jeszcze betonowy kozioł oporowy oraz resztki betonowych podkładów. Zniknęła metalowa brama wjazdowa od strony, gdzie wchodził tor normalny. Znikają ostatnie widoczne ślady Kolei Wąskotorowej Niechcice-Gorzkowice, która przez 90 lat swojego istnienia wpisywała się w rolniczy krajobraz tych terenów.

Pozostałości po zbiorniku ma melasę oraz budynek magazynowy, Gorzkowice