Jak wyglądała fabryka Towarzystwa Akcyjnego Mebli Wiedeńskich Jakuba i Józefa Kohnów, późniejsza Fabryka Mebli Giętych „Mazowia” S. A.?

W lokalnym niewielkim piśmiennictwie historycznym, papierowym czy też internetowym, narosło wiele nieporozumień i niedokładności, wokół tematu fabryki Towarzystwa Akcyjnego Mebli Wiedeńskich Jakuba i Józefa Kohnów, późniejsza Fabryka Mebli Giętych „Mazowia”. Często pojawiają się błędne lokalizacje. Spotyka się teksty, gdzie autorzy sprawiają wrażenie, jakby chodziło o dwie różne fabryki, zamieniają ich nazwy niezgodnie z chronologią historyczna itd. W tym krótkim artykule chcę uporządkować tę problematykę oraz podkreślić, że w sensie położenia, budynków i całej infrastruktury były to te same fabryki. Spotyka się zapis nazwy „Mazovia” choć zdecydowana większość źródeł podaje „Mazowia”.

W 1884 roku występujący w imieniu firmy „Jakub i Józef Kohn” z Wiednia, Karol Kohn zakupił nieruchomość w Radomsku położoną w obszarze ograniczonym dzisiejszymi ulicami Krasickiego, Młodzowską, torami kolejowymi i ulicą Kościuszki.Najpierw Jakub i Józef Kohn kupili fabrykę w Częstochowie, która następnie przenieśli do Radomska na zakupiony teren. Tak rozpoczęła tam działalność niewielka fabryka mebli. Wydarzeniem o dużym znaczeniu dla firmy było założenie w 1895 roku spółki akcyjnej i przyjęcie nazwy „Towarzystwo Akcyjne Fabryki Mebli Wiedeńskich Jakub i Józef Kohn”pod adresem ówczesnym ul. Dobryszycka 2 (dzisiejsza Krasickiego).

Spowodowało to zwiększenie produkcji i pozyskanie lepszej pozycji na rynku, a także przyczyniło się do rozwoju gospodarczego całego regionu radomszczańskiego. Podobnie jak główni konkurenci Thonetowie firma miała swoje sklepy w całym Cesarstwie Rosyjskim, co stawiało ją w rzędzie głównych producentów mebli w Królestwie Polskim. Kapitał zakładowy wynosił w 1902 roku 750 000 rubli. Rozwój firmy wstrzymywały pożary z 1889 i 1910 r. W tym drugim wypadku spłonął główny budynek fabryczny. Ponownie firma zaczęła się podnosić z kryzysu dopiero około 1914 roku.

W roku 1922 r. fabryka przeszła w ręce potentata mebli giętych – firmy Thonet. Na bazie radomszczańskiego zakładu Kohnów, po zmianach własnościowych, powstała Fabryka Mebli Giętych „Mazowia” S.A. 17 sierpnia 1922 roku zatwierdzono nowy statut spółki, a firmę zarejestrowano 16 listopada 1922 roku. Kapitał zakładowy po przewalutowaniu wynosił 18 mln marek polskich. W tej formie spółka działała do momentu wybuchu II wojny światowej, czyli do września 1939 roku, kiedy to niemieccy okupanci zakład zamknęli (chociaż utrzymali produkcję dla wojska w fabryce Thonet). Jak się okazało był to koniec fabryki Mazowia. Pozostały po niej budynki i otoczenie, którym się teraz przyjrzymy.

Najpierw popatrzmy na mapy. Na foto nr 1 fragment polskiej mapy wojskowej WIG z 1935 roku. Czerwonym kolorem zakreśliłem teren zakładów Mazowia. Zwracam uwagę na zaznaczone kominy fabryczne, są to kółka z kropką w środku. Pozwalają one w połączeniu z fotografiami umiejscowić położenie w terenie poszczególnych budynków fabrycznych.

Foto nr 1

Foto nr 2. Jest to fragment znajdującej się w radomszczańskim Muzeum Regionalnym mapy Radomska z 1938 roku, z oznaczeniami służącymi do przygotowania obrony przeciwlotniczej (o.p.l.) miasta. Można na niej zobaczyć ówczesne otoczenie terenów PKP (ze względów strategicznych tereny kolejowe na mapach z tego okresu stanowią pustą plamę). Mapa jest na tyle dokładna, że zawiera dokładne zarysy budynków, zabudowań fabrycznych itd. przez co stanowi świetne źródło wiedzy historycznej nie tylko w podejmowanym przeze mnie temacie, np zwraca uwagę inny niż obecnie układ ulic, umiejscowienie tartaków, cegielni i innych zakładów. Teren nas interesujący ponownie w czerwonej obwódce. Widać, że główne wielkie budynki fabryczne zostały zbudowany w sposób pozałamywany, aby maksymalnie wykorzystać teren. Podyktowane to było zapewne szczupłością miejsca. Po przeciwnej stronie ulicy Młodzowskiej mapa podaje opis „szopy fabryczne”. Być może szopy te pełniły rolę magazynów właśnie dla fabryki Mazowia, ale takiej pewności nie ma.

Foto nr 2

Fot. nr 3, 4 i 5 to już fragmenty powojennych sytuacyjnych map Radomska z lat 50-tych i 70-tych XX w. pokazujące m. in. obszar Mazowii. Zwraca uwagę, że po przeciwnej stronie ul. Młodzowskiej, tam gdzie przed wojna były „szopy fabryczne”, pojawił się duży budynek magazynowy, zapewne ten sam, w którym obecnie mieszczą się sklepy budowlane. Początkowo za nim było jeszcze wiele „szop” (fot.3), w następnych latach już tylko jedna. Mapy z archiwum Muzeum Regionalnego w Radomsku.

Foto nr 3

Foto nr 4

Foto nr 5

Przejdźmy do fotografii. Najstarszym zdjęciem jakie znalazłem jest pocztówka datowana na 1908 rok foto nr 6 (źródło fotopolska.eu). Jest to widok zakładów Towarzystwa Akcyjnego Fabryki Mebli Wiedeńskich Jakub i Józef Kohn z miejsca dzisiejszego przejazdu kolejowego na ul. Kościuszki. Budynek na pierwszym planie jest dwukondygnacyjny plus strych, główny budynek fabryczny ma zaś cztery kondygnacje oraz poddasze. Po prawej stronie za budynkiem fabrycznym wystaje wieżyczka na planie kwadratu, najprawdopodobniej fabryczna wieża ciśnień zaopatrująca zakłady w wodę. Widać dokładnie dwa zakładowe kominy. Głównym obiektom towarzyszą mniejsze budynki pomocnicze. Teren jest ogrodzony płotem z drewnianych sztachet, taka też jest brama wjazdowa. Wzdłuż torów widać rampę boczną do załadunku i rozładunku wagonów. Przy torach semafor kształtowy. Widać również drewniane słupy energetyczne.

Foto nr 6

Fot. nr 7 i nr 8 to można powiedzieć to samo ujęcie, wykonane nieco bardziej w stronę dworca niż poprzednie (fot 7 archiwum Muzeum Regionalnego w Radomsku, fot. 8 fotopolska.eu). Dobrze widoczny układ bocznic zakładowych, na jednym z torów dwuosiowy wagon towarowy kryty. Datowanie jakie się pojawia to ok. 1916 rok.

Foto nr 7

Foto nr 8

Fot. 9 i 10 pochodzą również z jednego, innego ujęcia. Pokazują to samo, są tylko nieco inaczej wykadrowane (źródło internet). Dzieje się na nich znacznie więcej. Pojawiają się postacie ludzkie. Przed budynkiem stoją powozy lub wozy konne. Na torach jest wiele wagonów, w tym odkryte węglarki. Pod płotem, przed wozami konnymi widać stertę jakichś elementów meblowych. Datowanie niepewne ok. 1916 rok, foto wydaje się być starsze.

Foto nr 9

Foto nr 10

Kolejna fotografia nr 11 to ujęcie omawianych zakładów od drugiej strony, czyli z miejsca położonego na zachód od dzisiejszej ulicy Krasickiego. Źródło archiwum Muzeum Regionalnego w Radomsku. Proszę zwrócić uwagę, że nic nie przeszkadzało w wykonaniu ujecia z dużego oddalenia, czyli teren musiał być pusty. Foto jest podpisane „Kaserne und Exerzierplatz der Ersatzkompagnie in Noworadomsk” – w wolnym tłumaczeniu: zastępcze koszary i plac defiladowy na terenie firmy w Noworadomsku. Napis ten sugeruje, że zdjęcie zostało wykonane w czasach, gdy Noworadomsk znajdował sie pod okupacją austriacką (1914-1918), a w obiektach fabrycznych Towarzystwa Akcyjnego Fabryki Mebli Wiedeńskich Jakub i Józef Kohn mieściły się koszary wojsk austriackich, widoczny zaś pusty teren wykorzystywany był na plac apelowy (defiladowy) przez żołnierzy. Dobrze widoczna infrastruktura pomocnicza fabryki (po prawej stronie budynki z kominem – siłownia ?, kotłownia ? zakładowa). Fabryka otoczona jest wieńcem niskich budynków pomocniczych, część zapewne drewnianych. Po lewej stronie zza budynku głównego wystaje kwadratowa wieża ciśnień. Ulicą jedzie wóz zaprzężony w siwego konia. Proszę też zwrócić uwagę na budynek mieszkalny na lewo od fabryki o ładnej, ciekawej architekturze. Budynek ten ostał się do dziś w prawie niezmienionej formie, tylko część okien jest zamurowanych, a elewację otynkowano. Jego dzisiejszy adres to ul. Młodzowska 1 – moje fot. nr 12 z 2019 roku.

Foto nr 11

Foto nr 12

Przypomnę, że w 1922 roku po zmianach własnościowych zakłady Towarzystwa Akcyjnego Fabryki Mebli Wiedeńskich Jakub i Józef Kohn zmieniły swoją nazwę i powstała Fabryka Mebli Giętych „Mazowia” S.A., ale to tylko zmiana nazwy i właścicieli. Lokalizacja i profil produkcji pozostały bez zmian. Foto nr 13 to skan pocztówki reklamowej zakładów Mazowia wykonanej po 1922 roku, czasami datowanej na 1930, ale nie jest to pewne. Ciekawe jest ujęcie do tej pocztówki, z góry, może z przelatującego samolotu? Archiwum Muzeum Regionalnego w Radomsku.

Foto nr 13

Foto nr 14 to już okres II wojny światowej, a na nim panorama fabryki Mazowia i jej otoczenia od str. ul. Krasickiego – źródło archiwum Muzeum Regionalnego w Radomsku. Po zajęciu Radomska przez Niemców okupanci zamknęli fabrykę Mazowia. Jak można się domyślać, zabudowania fabryczne były zapewne przez nich w różnoraki sposób wykorzystywane. Jednym ze sposobów korzystania było umiejscowienie w budynkach fabryki Powiatowej Spółdzielni Rolniczo Handlowej.

Foto nr 14

W artykule Obraz miasta Radomska i powiatu radomszczańskiego w „Kurierze Częstochowskim” z 1941 r. autorstwa Katarzyny Parkitnej zamieszczonym w „Zeszytach Radomszczańskich”, tom VIII (2014 r.) można przeczytać na temat tejże spółdzielni (s. 95):

W sierpniu rozpoczęto przebudowę ul. Dobryszyckiej, gdzie znajdowały się różne placówki np. Powiatowa Spółdzielnia Rolniczo Handlowa oraz Hurtownia W. Spallek. W miejsce „kocich łbów” miała być położona gładka nawierzchnia z kostki nowoczesnej oraz, podobnie jak na ulicach śródmieścia, chodniki dla pieszych. Renowacja ul. Dobryszyckiej z nowo założonym parkiem przy torze kolejowym miała „przysporzyć miastu jeszcze jedną dzielnicę o wyglądzie zachodnio europejskim.

Fotografia nr 15 pochodzi z okresu drugiej wojny światowej (niestety nie pamiętam skąd mam skan). Jest to przejazd kolejowy przez ulicę Kościuszki, zdjęcie zrobione od strony ulicy Reymonta. W tle widać budynki całkowicie zamkniętej w czasie okupacji fabryki meblarskiej Mazowia, a na froncie jednego z nich napis „Die Landwirtschaftliche Kreisgenossenschaft in Radomsko” – Spółdzielnia Rolnicza w Radomsku. Wniosek jest taki, że Powiatowa Spółdzielnia Rolniczo Handlowa w czasie drugiej wojny mieściła się w budynkach po fabryce Mazowia pod adresem Dobryszycka nr 2, zgodnie z tym, co jest napisane w cytowanym wyżej artykule. Proszę zwrócić uwagę, że na przejeździe jest więcej torów niż obecnie, a od jednego z nich (pierwszego od strony ul. Krasickiego) odchodzi tor bocznicowy do fabryki Mazowia. Spójrzmy też na budkę dróżnika, zupełnie inną niż obecnie, zapewne drewnianą. Foto nr 16 ten sam przejazd na ul. Kościuszki (i budka), na nim przejeżdżający pociąg z parowozem (lata II wojny, archiwum Muzeum Regionalnego w Radomsku).

Foto nr 15

Foto nr 16

Co zostało z budynków fabryki Mazowia do czasów nam współczesnych? Współczesna Mapa Google w wersji satelitarnej fot. nr 17 pokazuje, że plan ustawienia istniejących budynków zasadniczo pokrywa się z tym ze starych map. Oczywiście są to obiekty po wielokrotnych wyburzeniach, przeróbkach i przebudowach, nie są już podobne do tych ze starych fotografii. Brakuje największego czterokondygnacyjnego, załamanego budynku fabrycznego z północno-wschodniej części placu, chociaż satelita wciąż pokazuje jego zarys w terenie. Ziemia pamięta miejsce, gdzie stał. Jego wyburzenia prowadzono jeszcze w latach dziewięćdziesiątych, dwutysięcznych.

Foto nr 17

W niezmienionej formie od dawnych czasów (jak dawnych tego niestety nie wiem) dotrwał do teraz stosunkowo niewielki budynek z czerwonej cegły pod dachem krytym papą, który oznaczyłem na foto 17 jedynką – patrz moje fotografie nr 18 do 24 z 2019 roku. Obiekt posiada ciekawe detale architektoniczne i wykończeniowe, m. in. stare drzwi i kratownice w oknach (część z nich nie jest spawana lecz jeszcze nitowana). Dwójką oznaczyłem pozostałości jakiegoś potężnego starego fundamentu, z którego wystają zbrojenia – foto nr 25 z 2019.

Foto nr 18

Foto nr 19

Foto nr 20

Foto nr 21

Foto nr 22

Foto nr 23

Foto nr 24

Foto nr 25

Pozostałe obiekty po remontach były i są wykorzystywane na rozmaite cele handlowe, usługowe, przychodnię lekarską, rozrywkowe itd – foto nr 26 z 2019 roku.

Foto nr 26

Przy pisaniu artykułu korzystałem:
– Archiwum Muzeum Regionalnego w Radomsku
– G. Mieczyński Firmy radomszczańskie w dwudziestoleciu międzywojennym. Katalog. Radomsko 2013
– Zeszyty Radomszczańskie, tom VIII 2014 r.
– http://radomskomebluje.pl/historia/ wraz z podaną tam bibliografią dostęp kwiecień 2019
– http://www.dolinameblowa.pl/# dostęp kwiecień 2019
– zbiory własne

Zachęcam także do obejrzenia starej etykiety znajdującej się na meblach z fabryki braci Kohn.

4230 razy oglądano od początku 4 razy oglądano dzisiaj